اصول بنیادی طراحی باغ
در تمام رشته‌های طراحی (طراحی منزل، طراحی باغ، طراحی ساختمان و ....) هم‌آهنگ بودن اجزاء طرح اهمیت بسیار دارد. برای هم‌آهنگ کردن طرح‌ها، طراحان روش‌ها و اصولی خاص برای استفاده از خط، فرم، بافت، رنگ، مقیاس، تکرار، تنوع و تعادل وضع نمودند. رعایت این اصول در طرح تمام آثار هنری ضروری است. طراحی منظره و باغسازی خاصیتی منحصر به فرد دارد و آن چند بعدی بودن فضای طراحی شده است.
یک تابلوی نقاشی را بر سطح صاف یک بوم خلق می‌کنند و یک مجسمه را بر پایه‌ای قرار داده و از دور نظاره می‌کنند. برای دیدن اغلب آثار هنری، تماشاگر باید تمام حواس خود را در زیبایی‌هایی که در فضایی محدود و کوچک خلق شده، جمع و نظاره کند. حال آنکه طراح باغ فضایی سه بعدی را می‌آراید و نتیجه کار او از جهات مختلف و از داخل و زیر و رو قابل دید و لمس کردن است. در ضمن مقیاس اجسام شناخته شده با مقیاس خود نظاره کننده همگام است. به علاوه در ساعات مختلف روز و در فصل‌های مختلف سال، ترکیب طرح منظره تغییر می‌کند. مثلاً تغییر مکان سایه روشن‌ها در طول روز و حرکت ابرها، مناظر مختلف قابل دید از زوایای مختلف، تاثیر تغییر فصول در گیاهان در هر زمان حالتی خاص دارند. این خاصیت منحصر به فرد، کار پردیس‌سازان را مشکل‌تر می‌سازد.
حال به طور اختصار، خواص و معنی خط و فرم و بافت، مقیاس، رنگ، توالی و تنوع و تعادل بیان می‌گردد.
1. خط یا محور:
محور خط و الگویی برای کنترل طرح است. طراح برای کنترل حرکت بصری و کنترل فیزیکی از خطوط استفاده می‌کند. به این معنی که طراح توسط خط می‌تواند دید ناظر را به جسم یا مکانی خاص هدایت نماید. به علاوه مسیر و سرعت حرکت بازدیدکنندگان از باغ نیز به کمک خطوط یا محور مشخص می‌شود. مثلاً پیاده‌روهای وسیع و مستقیم و بلامانع برای حرکت سریع بکار می‌رود و بر پیاده‌روهای مارپیچ و خطوط منحنی حرکت آهسته‌تر است. اغلب در پارک‌های جنگلی و پارک‌هایی که به سبک انگلیسی ساخته می‌شود، خطوط منحنی استفاده می‌شود. پرچین‌ها، دیوارها، لبه و حاشیه پیاده‌روها و حاشیه خود گیاهان خطوط و محورهای بارز طرح به شمار می‌آیند.
2. فرم:
شکل نهایی توده هر جسم را فرم آن جسم می‌نامند. مثلاً فرم گیاهان از مجموع شکل و فرم تنه و شاخه‌ها و برگ‌ها بوجود می‌آیند. فرم اجسام بلند و باریک را فرم عمودی می‌نامند و شکل توده نهایی اجسام کوتاه و پهن را فرم افقی نامیده و فرم اجسام مثلثی را فرم مخروطی می‌دانند.
برخی از گیاهان (درختان و درختچه‌هایی) را که شاخ و برگ انبوه دارند؛ می‌توان به کمک هرس کردن به شکل‌ها و فرم‌های مختلف درآورد. در قرن هفدهم در هلند و انگلستان، توجه خاصی به درختان و درختچه‌های هرس شده به فرم‌های گوناگون می‌شد. خلق و نگاه‌دار این فرم‌های گیاهی به دقت و وقت و هزینه‌ای گزاف نیاز دارد. امروزه ایجاد و نگاهداری گیاهان هرس شده مقرون به صرفه نیست.
3. بافت:
رابطه و هم‌بستگی بین مجموعه بخش‌های مختلف هر جسم، بافت آن جسم نامیده می‌شود. در طراحی باغ کاربرد بافت‌های مختلف گیاهان و سایر اجسام مانند سطح پیاده‌روها، دیوارها و غیره تنوع به طرح می‌بخشند.
به طور کلی، گیاهان را به سه دسته گیاهان ظریف، متوسط و خشن تقسیم می‌کنند. می‌توان گفت که بافت یک گیاه بستگی به طول دمبرگ، درخشندگی و روشنی برگ‌ها، اندازه برگ‌ها، شکل برگ‌ها و فاصله مابین برگ‌ها دارد. در گونه‌ای که دم برگ‌ها بلند و سطح رویی یا زیرین برگ‌ها روشن و یا سفید و برگ‌ها جدا از همدیگر و فاصله‌دار می‌باشند، بافت آن ظریف کم‌پشت و نرم جلوه می‌کند و برعکس، اگر برگ‌ها تیره دم‌برگ‌ها کوتاه و برگ‌ها به هم چسبیده باشند، بافت خشن، سنگین و یا پرپشت است. بنابراین می‌توانیم بگوییم که سونی‌برگان تیره مثل کاج‌هایی که به صورت توده انبوهی بر روی زمین رشد و نمو می‌کنند، دارای بافت بسیار خشن میباشد. برعکس، یک درخت ابریشم با شاخه‌های باز و برگ‌های مرکب و دم برگ‌های بلند دارای بافت ظریف میباشد.
بکار بردن گیاهانی با بافت مشابه، باعث یک نواختی طرح می‌شود، حال آنکه استفاده صحیح از سه ترکیب ذکر شده به فضای سبز تنوع بخشیده و ناظر را زود خسته نمی‌کند.
4. رنگ:
افراد مختلف نسبت به رنگ‌های گوناگون واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند. عده‌ای از مردم «کوررنگ» هستند، یعنی قدرت تشخیص بعضی از رنگ‌ها را ندارند (مثلاً رنگ‌های سبز را آبی می‌بینند و عده‌ای صورتی را قرمز تشخیص می‌دهند).
به طور کلی رنگ‌های قرمز، نارنجی و زرد جزو رنگ‌های گرم محسوب می‌شوند. طراح باغ برای شاد جلوه دادن محیط و ایجاد تنوع در فصول مختلف سال، بیشتر از رنگ‌های ذکر شده استفاده می‌کند. حال آنکه رنگ‌های سبز و آبی از رنگ‌های سرد به شمار می‌روند. از این رنگ‌ها برای بزرگتر نمایاندن باغ استفاده می‌شود. بعضی از درختانی که برگ‌های دودی و سبز روشن و آبی دارند، در حدود باغ (نزدیک دیوارها) استفاده می‌شود تا عمق بیشتری به باغ بخشد.
هر جسمی در پارک رنگ دارد. این رنگ‌ها، اغلب یکنواخت نیستند. مثلاً تنوع رنگ‌های سبز بی‌شمار است، حتی در یک گونه گیاهی رنگ سبز برگ تغییرات فراوانی می‌کند (در بهار برگ تازه روئیده به رنگ سبز روشن است، در تابستان سبز تیره شده و در پاییز به رنگ‌های قرمز و نارنجی درمی‌آید) گل‌ها و میوه‌های درختان نیز رنگ‌های بی‌شماری عرضه می‌دارند.
رنگ‌های طبیعی همیشه بر رنگ‌های ساخته انسان برتری دارند. یک طراح موفق، رنگ‌ها را می‌شناسد و به موقع آنها را بکار برده و رنگ را یکی از متغیرهای مهم طرح خود قرار می‌دهد.
کاربرد رنگ در باغ
طراحی باغ کاری بیش از قرار دادن گیاهان یکساله و دائمی و درختان و درختچه‌ها در کنار یکدیگر است. طراح باغ درست مثل یک نقاش یا دکوراتور در طرح پروژه، رنگ به کار می‌برد. با انواع مختلف و جدید گیاهانی که در سال‌های اخیر به بازار عرضه شده است، تقریباً می‌توان تمام رنگ‌های چرخ رنگین را در اختیار داشت.
چرخه رنگین
رنگ‌های مختلف طیف نور را می‌توان به ترتیب بر چرخه‌ای منطبق ساخت. رنگ‌هایی که در چرخه رنگ مقابل یکدیگر قرار دارند، مانند قرمز و سبز را «رنگ‌های مکمل» یکدیگر می‌نامند. در نقاشی وقتی رنگ‌های مکمل را با یکدیکر مخلوط می‌کنند، رنگ‌ها خنثی می‌شوند یا مکمل یکدیگر شده و سایه‌ای و رنگی و خاکستری بوجود می‌آورند. اما در باغسازی وقتی دو رنگ مکمل را کنار یکدیگر قرار می‌دهند، باعث زیباتر و بارزتر جلوه‌گر شدن یکدیگر می‌گردند. مثلاً گل‌های قرمز بر زمینه سبز چمن جلوه‌ای خاص می‌یابد.
رنگ‌هایی که بین سه رنگ اصلی، قرمز و آبی و زرد قرار گرفته‌اند، بر طبق محل آنها بر چرخه مخلوط‌های تدریجی از رنگ‌های اصلی دو طرف هستند. به این ترتیب رنگ‌هایی که مجاور یکدیگر قرار دارند، به هم مربوط بوده و آنها را رنگ‌های هم‌آهنگ می‌نامند. هرچه آنها نزدیکتر باشند، تفاوت رنگ آنها نیز کمتر است.
با توجه به رنگ‌های سرد و رنگ‌های گرم، چرخه رنگین بخش‌های گرم و سرد دارد. مرکز رنگ‌های گرم نارنجی و مرکز رنگ‌های سرد، رنگ آبی است.
رنگ‌های گوناگون چرخه رنگین سایه‌های تیره و روشن نیز دارد. رنگ‌های حقیقی در مرکز قرار گرفته و به تدریج هرچه بیشتر با رنگ سفید مخلوط گردد، روشن‌تر و هرچه با رنگ سیاه مخوط گردد، تیره‌تر می‌شود.
زیبایی مناظر ساخته انسان به کاربرد صحیح رنگ در طرح بستگی دارد. در هر باغچه‌ای برای ایجاد تنوع و زیبایی از چند رنگ کامل برای ایجاد تباین استفاده می‌شود. گل‌ها و گیاهان با رنگ‌های مکمل را می‌توان به صورت مخلوط بکار برد. برای مثال، رنگ‌های زرد و آبی (بنفش آبی و لاله زرد) یا آبی و قرمز (ابری و شمعدانی) و یا به صورت توده‌های همجوار (حاشیه‌ای از ایرزین به دور توده‌ای از لواندر) زیبایی بخش محیط هستند. برای انتخاب رنگ‌های مکمل به منظور ایجاد تباین می‌توان از چرخه رنگین استفاده کرد (رنگ‌هایی که در چرخه رنگ در مقابل یکدیگر قرار دارند، رنگ‌های مکمل هستند).
زیاده‌روی در ایجاد تنوع و تباین جایز نیست. در این گونه باغ‌ها آرامش از بین رفته و باعث شلوغی و سردرگمی می‌شود. در ضمن حتماً لازم نیست که همیشه برای بکار بردن رنگ‌های متباین از رنگ‌های تند استفاده شود، بلکه رنگ‌های ملایم نیز مناسب این کار هستند.
با وجود انواع واریته‌های جدید گل‌های فصلی و درختچه‌ها و درختان که در سال‌های اخیر به بازار آمده‌اند، می‌توان در تمام طول سال از رنگ‌های متنوع و هم‌آهنگ در باغچه استفاده کرد. مثلاً گل‌های ستاره دائمی و بنفشه و اطلسی و جونی پروس برگ آبی و پیسه آبی و غیره سایه‌های مختلف آبی را به باغچه آورده، رنگ‌های قرمز و زرد و سبز و بنفش نیز در واریته‌های مختلف گیاهان به وفور پیدا می‌شود. پس بهتر است در موقع انتخاب گیاه، واریته خاص موردنظر ذکر گردد.
در رنگ‌های مختلف باغچه، معمولاً یک رنگ اصلی و مرکزی وجود داشته، به طوری که بقیه رنگ‌های بکار رفته با توجه به رنگ مرکزی انتخاب می‌شوند. در اغلب باغ‌ها رنگ سبز بیش از سایر رنگ‌ها مرکز بوده و در بهار رنگ زرد بیشتر به چشم می‌خورد و در پاییز رنگ‌های گرم نارنجی بیش از سایر رنگ‌ها جلب توجه می‌کند.
5. مقیاس:
در طراحی باغ، شناخت و کاربرد مقیاس و اندازه‌ها اهمیت به سزایی دارد. بدین منظور که اندازه صحیح فواصل و ابعاد بکار رفته در باغ، باعث ایجاد توازن و ترتیب در باغ می‌شود. در جایی که مقیاس کوچک است (مثل حیاط‌های منازل مسکونی کوچک) فاصله یا دامنه دید کم است. پس قوه ادراک و بینش مقدار زیادی تغییر می‌کند. لذا در مقیاس‌های کوچک جزئیات بیشتر گیاهان تک تک دیده می‌شود و کوچکترین دگرگونی در رنگ و گل و یا برگ زود به چشم می‌خورد. در چنین مقیاس‌هایی، هر گیاه بطور انفرادی توده‌ای را تشکیل می‌دهد. زیاده‌روی در بکار بستن آنها باعث ایجاد یکنواختی می‌شود. در صورتی که تکرار گیاهان و کشت توده‌های همگن آنها در محیط‌های وسیع هم‌آهنگی می‌آفریند.
در فضای کم و کوچک از درختان بزرگ و بلند که تاج آنها بالاتر از سطح دید است، به خوبی برای ایجاد سایبان استفاده می‌شود، ولی درختچه‌های بزرگ و پرشاخ و برگ بیشتر سطح را گرفته و محیط را کوچک‌تر نشان می‌دهند.
عطر گیاهان در مقیاس‌های کوچک مهمتر از مقیاس‌های بزرگ هستند، چون تماس مردم با گیاهان بیشتر بوده و لذت‌بخش‌تر است.
6. تنوع:
هم‌آمیزی بافت‌ها و فر م‌ها و رنگ‌های مختلف تنوع ایجاد می‌کند. تنوع کم باعث ایجاد یکنواختی شده و تنوع زیاد سردرگمی پیش می‌آورد. برای ایجاد فضایی دل‌نشین باید تنوع در حد اعتدال باشد. زیاده‌روی در بکار بردن اجسام مختلف نیز ناخوشایند است.
7. توالی:
توالی به عناصر متنوع، معنی و مفهوم می‌بخشد. با تکرار گیاهان و اجسام مختلف در طرح از پیچیدگی احتمالی ناشی از تنوع بسیار، کاسته و نظم و ترتیبی به منظره می‌بخشد. در پروژه‌های بسیار وسیع، طراح می‌تواند به دلخواه خود یک انبوه‌کاری یا گروه‌کاری را تکرار کرده و ایجاد توالی نماید. بدین‌سان باغ تکه تکه و جدا از هم جلوه نخواهد کرد.
8. تعادل:
معمولاً در یک منظره می‌توان به سهولت یک محور پیدا کرد. اگر اجسام دو سوی محور کاملاً یکسان باشند، طرح را قرینه و اگر اجسام دو سوی طرح یکسان نباشد، طرح نامتقارن خوانده می‌شود. در هر صورت ضروری است تعادلی بین اجسام دو طرف محور وجود داشته باشد.
مناظر زیبای طبیعت هرگز متقارن نیستند، ولی توازنی بین دو سوی محور برقرار است. در اصطلاح این توازن را «تقارن نظری» نامند. برای ایجاد فضایی طبیعی و زیبا همیشه باید توازن را درنظر داشت و تقارن نظری کامل بوجود آورد.
طراح با شناخت عناصر فوق و اختصاصات آنها و بکار بردن صحیح عناصر فوق، قادر به هم‌آهنگ کردن طرح باغ‌ها و پارکها خواهد بود. آشنایی با خط و فرم و بافت و مقیاس و رنگ و توالی و تنوع و تعادل گیاهان و اجسام گوناگون که در پارک بکار می‌رود، اهمیت بسزایی دارد. بی‌توجهی به آنها ممکن است باعث بروز خسارت فراوان گشته و طراحی ناموفق ارائه گردد.
مراحل باغسازی
از انتخاب زمین تا احداث باغ
پردیس‌سازی و ایجاد فضای سبز حرفه‌ای حساس و دقیق است. مراحل اولیه شروع کار پردیس‌سازان به دقت و مطالعه بیشتر نیاز دارد. با مشخص نمودن هدف از باغسازی و با برنامه‌ریزی دقیق، کار طرح به سهولت پیش رفته و امکان موفقیت بیشتر خواهد بود.
پارکها و باغ‌ها برای مردم و برای بهسازی محیط زیست آنان احداث می‌گردد. به این دلیل هر پروژه با درنظر گرفتن نیازهای روانی و جسمی افراد آن منطقه خاص برنامه‌ریزی شده و طراحی می‌شود. طرح با ایجاد فضایی مناسب، آسایش بیشتر مردم را فراهم آورده و پناهگاهی دلپذیر برای آنان بوجود می‌آورد. همه مردم به خصوص ساکنان شهرهای بزرگ و پرجمعیت احتیاج به مکانی دارند که پس از کشمکش‌های روزانه بتوانند به آن مکان پناه برده و آرامش یابند.
کار طراح باغ در چند مرحله انجام می‌گیرد. این مراحل به ترتیب عبارتند از:
• مرحله انتخاب مکان مناسب؛
• بازدید از زمین و نقشه‌برداری؛
• تجزیه و تحلیل یا ارزیابی مکان؛
• تجزیه و تحلیل احتیاجات افرادی که بیشتر از آن محل استفاده می‌کنند؛
• انتخاب قسمت‌های مختلف مجموعه باغ؛
• مربوط ساختن قسمت‌های انتخاب شده به یکدیگر؛
• انتخاب گیاه؛
• زیباسازی.
1. انتخاب مکان مناسب
شکل زمین و اندازه مکان زیربنا در طراحی باغ اهمیت بسیار دارد. در اکثر ممالک، انتخاب مکان مناسب به کمک طراحان باغ صورت می‌گیرد. مثلاً طراح باغ منطقه‌ای را مناسب باغ گیاهشناسی و باغ تفریحی و ناحیه‌ای را مناسب منطقه مسکومی تشخیص داده و انتخاب می‌کند. اهمیت فضای سبز و رابطه آن با محیط زیست، به تازگی در ایران مورد توجه قرار گرفته است. کوشش کنونی مسوولان در این است که در مناطق پرجمعیت کاسته و به بهسازی محیط زیست منطقه کمک کرده باشند. برای اجرای این منظور قوانینی نیز در امور شهرسازی و شهرداری وضع شده است که طبق این قوانین نسبت فضای سبز به ساختمان‌ها کنترل می‌شود، یعنی در هر منطقه مشخص نموده‌اند که چند درصد از زمین زیربنا و چند درصد آن به فضای سبز و محوطه‌سازی اختصاص می‌یابد. مقدار فضای سبز و پارک در شهرک‌ها نیز قوانین خاص خود را دارد. چنین لوایح و قوانینی به بهسازی محیط زیست کمک فراوان می‌کند.
اکثر اوقات، باغساز ایرانی با مکانی انتخاب شده روبروست، لذا برای ایجاد فضایی قابل استفاده و زیربنا به مشکلات و مسائل پچیده‌تری برخورد می‌کند. امید است که در آینده بتوان مانند سایر ممالک مترقی انتخاب مکان مناسب احداث پارک را بر عهده طراحان باغ گذاشت.
2. بازدید از زمین و نقشه‌برداری
پس از انتخاب مکان مناسب، طرح به محل رفته و شخصاً مکان را بررسی می‌نماید. در این مرحله به کمک نقشه‌برداران، نقشه کامل و دقیق مکان مثل پستی و بلندی حدود باغ و بالاخره تمام موقعیت‌های فیزیکی موجود در زمین را بر کاغذ رسم می‌نماید. معمولاً طراح تمام مشخصات مورد احتیاج خود را آماده کرده و نقشه‌بردار نتایج بدست آمده را محاسبه و ترسیم می‌نماید.
اطلاعات و مشخصات مورد نیاز عبارتند از:
• عنوان نقشه‌برداری، محل زمین، مقیاس، جهت شمال نقشه و زمین و تاریخ؛
• حدود زمین باغ و خیابان‌ها و جاده‌های مجاور (با ذکر فاصله)؛
• خطوط ساختمان‌ها؛
• نام صاحبان زمین‌های مجاور؛
• محل دقیق تمام دیوارها، پرچین‌ها، خیابان‌ها، مجاری فاضلاب، پله‌ها، با ذکر نوع مصالح بکار رفته یا نمای بکار رفته در این اماکن؛
• محل پل‌ها و چاه‌ها و مستحدثاتی از این قبیل که اطراف زمین موردنظر وجود دارند؛
• محل و نوع و جهت جریان تمام مجاری اصلی فاضلاب در زمین یا زمین‌های مجاور زه‌کشی. محل وقوع و اندازه تمام خطوط آب و گاز و پیچ‌های آب و محل کنتور و همچنین محل تیرهای برق و تلفن و مسیر سیم‌های برق و تلفن؛
• محل و اندازه باتلاق‌ها، مسیر سیلاب یا آب‌گیرهای موجود در زمین؛
• حدود نواحی جنگلی، محل درختان موجود که قطر آنها از 20 سانتیمت تجاوز می‌نماید، بر نقشه مشخص گشته و نوع و ارتفاع و قطر تنه آنها ذکر گردد.
مطالب ذکر شده بوسیله نقشه‌برداران تهیه شده و بر کاغذ رسم می‌گردد، ولی تنها این نقشه برای شروع طراحی کافی نیست، بلکه طراح باید خود به محل رفته و تمام جوانب را با چشم تیزبین خود بنگرد و به اصطلاح طراحان، محل را لمس کند.
3. تجزیه و تحلیل مکان
در این مرحله طراح به محل باغ رفته و تمام جوانب محل را سنجیده و بر نقشه‌ای که نقشه‌بردار به او داده، اطلاعات زیر را رسم می‌نماید:
• جهت بهترین و بدترین مناظر؛
• از درختانی که توسط نقشه‌بردار اندازه‌گیری شده، کدام یک حذف و کدام یک حفظ گردد.
• اجسام و ساختمانهای نازیبا در زمین‌های مجاور (با ذکر فاصله تقریبی)؛
• محل مناسب احداث ساختمانهای جدید در پارک؛
• جهت حرکت خورشید؛
• جهت وزش باد؛
• تجزیه و تحلیل اقلیم خرد منطقه باغ؛
• عوامل طبیعی دیگر از قبیل: سرچشمه‌ها، درختچه‌های کمیاب، کف‌پوش‌های گیاهی (علف‌های موجود در زمین)، وجود خاک سطح‌الارض و عمق آن، زمین و خاک فرسوده و غیره.
• مشخصات تمام عوامل مهم دیگر که مربوط به زمین خاص می‌گردد.
حال، طراح از مجموع دانسته‌ها و اطلاعاتی که خود و نقشه‌بردار کسب کرده، نقشه‌ای رسم می‌نماید.
4. تجزیه و تحلیل نیازهای افرادی که بیشتر از آن مکان استفاده می‌نماید
در اینجا طراح عوامل اجتماعی و نیازها و نوع زندگی افراد آن منطقه خاص را به ترتیب زیر تجزیه و تحلیل می‌نماید:
• سنجیدن نسبت تعداد افراد به وسعت آن ناحیه (جمعیت نسبی منطقه پارک)؛
• مقدار فضای سبز موجود در آن ناحیه؛
• نسبت تقریبی تعداد کودکان به تعدا بزرگسالان آن منطقه؛
• درآمد سرانه (به طور تقریب)؛
• نیازهای فردی (جسمی و روحی)؛
• نیازهای اجتماعی.
جمع‌آوری چنین اطلاعاتی به صرف وقت و دقت زیاد نیاز دارد. سهل‌انگاری در اولین مرحله طرح را گاهی با شکست کلی طرح روبرو ساخته است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 23 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله اصول بنیادی طراحی باغ
