فرمت فایل : WORD (قابل ویرایش)
تعداد صفحات:283
Title:
The corrected manuscript attracted Mirza Mohammad Majzoob Tabrizi
فهرست مطالب:
چکیده..................................................................................................................................................................1
فصل اول: کلیات
مقدمه................................................................................................................................................................. 2
مجذوب تبریزی............................................................................................................................................... 3
آثار...................................................................................................................................................................... 4
سبک شناسی دیوان مجذوب تبریزی.................................................................................................. 5
تاثیر ازشاعران پیشین................................................................................................................................ 5
ویژگی های زبانی.......................................................................................................................................... 8
ویژگی های فکری......................................................................................................................................... 15
سطح ادبی........................................................................................................................................................ 21
پیشینه ی تحقیق.......................................................................................................................................... 33
بررسی یک سرقت ادبی............................................................................................................................ 34
تصویرنسخ...................................................................................................................................................... 38
تاریخ کتابت نسخ...........................................................................................................................................41
غزلیات................................................................................................................................................................42
مخمس...............................................................................................................................................................196
ترجیع فی المنقبه........................................................................................................................................198
و له ایضاً فی مدح صاحب الزمان علیه السلام .............................................................................. 213
و له ایضاً فی التوحید و النعت و المنقبه.......................................................................................... 221
فی الترجیع.................................................................................................................................................. 226
مفردات وابیات پراکنده........................................................................................................................ 236
ساقی نامه................................................................................................................................................ 237
حکایت...................................................................................................................................................... 238
قسمیه...................................................................................................................................................... 244
تمثیل........................................................................................................................................ 246
فی التواریخ............................................................................................................................. 249
رباعیات.........................................................................................................................................251
تاریخ کتابت دیوان............................................................................................................... 271
فصل دوم: فهرست غزلها
صیقل مرآت دل صهبای گلفام است و بس..……………….......……………….43
ای پســر ا هـــل وفــــا را بـشناس...................................... 44
از خــــم زلف کمـــند ا فکـن مترس……..………….........……………. 45
ز هر چــه در نظر آید مرا جمـال تو بس………........………………………. 46
به فکـــر نرگــست افتــــاده نرگس………….....…………………….. 47
بیـــار ساقی از آن آفت خمـار و عبوس…………......…………………….. 48
دلـــربایی که به جز لطف نبـاشد کارش……….......………………………. 49
تـــا دلـــم را کنـــد سـرای خودش………......………………………. 50
آن را کـه بــه میخا نه دل راه د هندش……….....……………………….. 51
گویمت پندی همه گوش وتمام ادراک باش….……….....……….…………… 52
خوشــــا تبریز و فیض صبـح و شامش………....……….…………….. 53
همیشه طالب عیشی همیشه عاشق باش..………...…………..….………….54
با دعـــا گــر وا گذاری کار خـــویش.………..….….…….…………… 55
داده ام دل بـه نگاری که نشان از د هنش………....……….………………. 56
بلبلی می گفـــت و گل مـی کرد گـوش…...........……………………………..57
بسته ام دل بــــه لعــل خنــــدا نش ……...........……………………….. 58
آمد رسول یـار و شدیــــم از بلا خلاص…............…………………………... 59
ساقـــی بیا که جـــوش زدار لاله زار فیض……...........……………………… 60
صبحــــدم چــون شــــود هوا فیّاض.…………...........……….………… 61
برگــــرد لالــــه زار جمـالت دمیده خط………….........……….………… 62
برگ بــنفشه بــه زورق لاله چیـــده خط…………..........……….………… 63
خوا هـــی شکفته نوش کنی جام ا خـتلاط…………........……….………… 64
کاری بـه جــــز گنــــاه نداریم یا حفیظ…………........…….…………… 65
مـــا حشمت و سپـــــاه نداریم یا حفیظ……..........……………………. 66
تا شرم درآتش عشقت گدازان همــچو شمع………..........………………….. 67
عارضـــت را نقــاب گشــــته شعــاع………...........…………………. 68
صبحگا هان شمع خاورچون کند شب را وداع……...........……………………. 69
غزلـــی ســـر کنــــم بــــرای چراغ……..……..……...........………. 70
ساقیـــا فصل بهار است و هـوای کشت باغ…..........………………….....…. 71
صبحدم چون خسرو خاور کشد تیغ از غلاف…….……………........…..….. 72
سر نپیـــچم دامنش هر چند دیر آید به کف…………….......……..…..... 73
سرمـــه ای دیده شد از آمد نت گرد طریق…………….......……..……… 74
خا طـــرت را همـه جا شاد کن از نیت خیر……………........……..……… 75
می بنوش ازعقده های عقل بی حاصل چه باک……………………………………… 76
پــر گذشتم بــه تماشا گــه انسان و ملک……………………………………… 77
بایــــدم شـــد درآستـــان تـو خـاک……………………………………… 78
صحیـــفه ایســت به ا نشای کاتبـان ازل………………………………………… 79
ساقی بیـــار جامــی زان کیمیـای اقبال……………………………………….. 80
لطــف لعلــت کــرده بــر جانـها سبیل.……………………………………….. 81
بنـــوش بــادة عشــرت به دولت واقبال……………………………………….. 82
ساقــی بده آن ساغـر خورشیــد شمایل………………..………………….……. 83
عشـــق ساقی شد می بیـــغش زدیـم………………………………………….. 84
روزگاری شدکه من دردی کش میخا نـه ام………………………………………….. 85
یا از ما جــان و ما از یار ساغر خواستیـم………………………………………..... 86
به یــــادت صبــح بر گلشن گذشتـم……..…....……………………………….. 87
ســـروی به قامت تو در اشرف ندیده ام…………………………………………… 89
از رقیـبم گر شنیدی تو به از می کرده ام…………………………………………… 90
جام می بــده که از دل وجانت دعا کنیم…..………………………………………… 91
قدح زمرّد و می لعل ودست ساقی بستیم…..………………………………………… 92
بهــــار آمـــد چـــرا بی باده باشیم…..………………………………………. 93
دارم بـــه سر که خدمت پیرو جوان کنم………………………………………….. 94
کارخـود را ما به لطــف کار سازانداختیم………………………………………….. 95
صبــــحست و نمــــوده ای جمــالم……….......…………………………………. 96
چـــون جـام باده کوی مغانست مسکنم…………………………………………… 97
کـــی رو دهـــد با تو شبی گفتگو کنم…….……………………………………. 98
منکه دردی کش وبی ساختـه ی بی باکم…….………………………………………. 99
ز هر شأن و شـوکت بس ایـن عــزتم...……………………………………………. 100
ساغــری کز ز لب لعل تو دریــوزه کنم……………………………………………. 101
مـن به این در نه پی نعمت و ناز آمـده ام…………………………………………… 102
زاهد مگو کــه مست شراب دو سـاله ام…………………………………………… 103
مستیـــم و گنـه کار و به جز آه نداریم…………………….……………………. 104
ز بحـر این نظر گنج گهر در آستیـن دارم…………………….……………………. 105
ای ســـراپـــــا نـــاز قربانت شـوم…………………...……………..………. 106
ما بــه ایـن در ز پـی برگ و نوا آمده ایم………………......……………………… 107
دارد بــه سر هــوای رخت آفتــاب هم…………….....………………………… 108
تـوبــه کــردم که دگر توبه ز1 صهبا نکنم………………………...……………… 109
دل داده ایم1 و تحفـه دردی گرفتـــه ایم…………….....………………………… 110
ما تـــن به عیش مفت1 و2مسلم نمی دهیم………………………...……….…….. 111
تا پــای هــمّت می رود از آرزو رم1 می کنم……………...………………..……… 112
از دامـــن خود دست کشیدیم و1 گذشتیم…………………….....………………. 113
من ازان کــلاه همت که به طرف سرشکستم……....………………………………. 114
دگر رفتـــم کـه در میخــــانه باشـــم.....……………………………...……….. 115
هر زمان از خــــون دل جــام شرابی می زنم……………………………………… 116
پیمـــانه کش و رنـد و1 خـــراباتی و مستیـم….………………………………….. 117
به صد آشفتگی چون موج هر سو بی قرار افتم….………………………………….. 118
چشم تــــرا آخر به رویش بی نقاب انداختیم….……….…………………………. 119
از ریا طرفی نبستم تـرک عــادت می کنـــم….……….…………………………. 120
چـــه غــــــم دارم غــــم دلــدار1 دارم…….……..……………………….. 121
ای دل بیــــا کــه مــژدة وصلی شنیـده ام…….…….……….……………….. 122
هر کجــا مستان به آن سرو روان برخـوده ایم……….…………….…………….. 123
به خـــون دیـــــده مکتوبــــی نگــارم…………………………………….. 124
کـــــــو همّــت مــردانه تا از تمنّا رم کنم……………………………………..125
هرجا ز سر گذشت خـود1 افــســانه بسته ایم…………………………………….. 126
گـــردیــده ام1 غبـــــارو پناهی گرفته ام..................................................... 127
خیــز تـــــا بــر1 در میخانه گـذاری بکنیم................................................... 128
می روم تـا گـریه ای در دامــن هامــون کنم.................................................... 129
آن شب کـــه با خیال لبـت غنــچه خفته ام..................................................... 130
مجنــــون تـــرا تا کـی روی دگـری1 دیدن................................................... 131
میگـــفت لیلــی روزی بـــــه مجنـــون.................................................. 132
پیش بتان مـــــذمّت خـورشید و1 مــاه کن.................................................. 133
اینــکه1 آیــــد یار یا خورشید تابان است این......................................................... 134
آن شب کـــز آتش مــی گردد چــراغ1 روشن......................................................... 135
دوســت یارب چــــه دیــــد بـــاز از من.......................................................... 136
دشمنی بـــا ما به حـرف دیگران دیگر مکن............................................................ 137
یـــار دل را بـی تکلف کـرده1 جای خویشتن............................................................ 138
بــی طمــع بـــــاش و1 عافیتهــــا کن........................................................... 139
نیست مـــــرا در نظر جــز رخت ای ماه من......................................................... 140
بـــه اصل و نسل مباهات1 ای پـسر کــم کن........................................................... 141
ای فلـک بردی زشاهان گرچه تاج از حد برون........................................................... 142
خـــــویش را تنـــد وتلــخ زود مـکـن........................................................... 143
خـــویش را رسوای شهر و کوچه و1بازار کـن........................................................... 144
خوشا در جستجویت از پــی رنگ قبا گشتن........................................................... 145
سرمکــــــش از ســرای درویـشــــان........................................................... 146
بـــــــادة نـــاب را تمـــــاشـا کــن........................................................... 147
چشمــت که دل از زاهــد صد ساله گرفتــه............................................................ 148
بازم تـــو غارت خِـرد و هــــوش کرده ای........................................................... 149
ای روشن از خاک درت چشم جهــان بین همه............................................................150
زنـّــــار طعنـــــة خوبــی بر آفتـاب زده........................................................... 152
نه ســـــروت می تـــــوانم گفت نـه1 ماه.......................................................... 153
شده در شیــــشة ما بی تو مـــی ناب گره................................................................ 154
سحـــر چون رخ نماید آفتاب آهسته آهسته................................................................ 155
روئیســــــت کــــــه عالم از تــو دیده.............................................................. 156
ماهی که کسب نور کنــــد آفتــــــاب از و............................................................. 157
روز عیـــدست روی مهــــــوش تـــو................................................................... 158
نیـــــم جـــو معتقد طاعت بی گریه مشـو.............................................................. 159
زاهد چــه ســــازم با چشـــم و ابـــــرو............................................................ 160
ای سر ســـــرو قامتــان خاک ره نیاز تـو................................................................. 161
ای فـــــرّعــــزّ و جـاه عیان1 از جبین2 تـو........................................................... 162
هــــــاتفـم داد مـــــژده ای از نــــو............................................................... 163
دو عالــــــــم دو چشمست حیران تــو................................................................ 164
ای کُنــــــتُ کَـــنز آیـة نقش1 نگین تـو............................................................ 165
ای نه فلک از بحر عطـــای تــــو حبابی................................................................. 166
ای آستـان قَـدرت لـــبریز پـــادشــاهی..............................................................167
ای مصحــــف جمال تــــو از رحمت آیتـی......................................................... 169
منظـور دل سینة1 پـــر نور2 تـــــو بودی.............................................................. 170
ای از ورق حســــن تو هـــر حرف کتـابی............................................................. 171
سلامی چـون نسیــــم صبحــــگاهــی.............................................................. 172
ای پــــــادشاه خوبان سوی گدا نگاهــــی.......................................................... 173
ز بـس پیچیده ام خود را به فکر نازک انــدامی....................................................... 174
نه با خورشید و1 مه این4 چرخ بازی گرکنــد بازی....................................................... 175
بیا ســــــاقی که ســــردی می کنــد دی......................................................... 176
سرگشتــــــه و1 پریشان تا کو به کو نگــردی....................................................... 177
یک شیشــه از می ناب با یــار سیــم سـاقی........................................................ 178
بـــاز در آتشـــــــــم ز روی1 کســـــی.......................................................... 179
ای دل نهفتــــــه نالـــه و افغان چه می کنی........................................................ 180
گرت هـــواست که در دیدة جـهان بنمـــایـی......................................................... 181
نیست بـــــا ادا1 فــهمان حاجت در افــشانی......................................................... 182
تــــا شــــــدم آشنـــــای تنهـــــایی......................................................... 183
در دلـــــم خون جـــهان جهــــان کردی....................................................... 184
عــیش عیش ما باشد گر تــو یـار مــا باشـی...................................................... 185
خـــرّم دلی که در همــه حالــش نظر کــنی....................................................... 186
لَئـِن جلّــــــت ذُنُــوبـــی فی مَقامِــــی...................................................... 187
ای شوخ اضطــــــراب بــــرای چه می کنی..................................................... 188
گرفتـارم به خال پر فریب و چـــشم جادویـی........................................................ 189
گر از گــــرد علایق دامـن همـــت برافشانی...................................................... 190
با غمش عیش دو عالم می توانی کـــرد هـــی....................................................... 191
ساقی بیار جـــــامی زان آب ارغـــوانـی.............................................................. 192
بر1 دیــــــر مغان گـــــذر نــــداری............................................................. 193
گـل رنگ رو1 ببــازد ار در چمـــن در آیـی............................................................. 194
حاشا که مــاه چارده وشــــمع خـــاوری.............................................................. 195
نتیجه گیری................................................................................................................ 272
ضمائم......................................................................................................................... 272
واژه نامک.................................................................................................................... 273
فهرست منابع و مآخذ..........................................................................................................282
چکیده:
تصحیح متون ادبی، نخستین گام و مهمترین راهکار برای شناخت میراث کهن ادب پارسی و کشف ویژگی های یک سبک ادبی است. دوره ی سبک هندی، از پربار ترین دوره های شعر پارسی است. معرفی آثار بزرگان این دوره به منزله ی زدودن زنگ و غبار آیینه ی این سبک است. مجذوب تبریزی، یکی از شاعران توانای سبک هندی است که توجّه به آثار او می تواند، به منزله ی شمعی فروزان فرا راه ادب دوستان باشد. کار اصلی ما در این رساله، تصحیح دیوان مجذوب تبریزی بر اساس پنج نسخه ی خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران، کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ی ملّی، نسخه ی نفیس کتابخانه ی سینا، نسخه ی خطی مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام آباد که نیمی از دیوان ( یعنی از حرف « سین» ) تا پایان غزلیات و ادامه ی دیوان که شامل: مخمس، ترجیع فی المنقبه، مفردات و ابیات پراکنده، ساقی نامه، حکایت، قسمیه، تمثیل، فی التواریخ، رباعیات و تاریخ کتابت دیوان می باشد، در این پایان نامه مورد بررسی و تصحیح قرار گرفته است. تصحیح حاضر حاوی 150 غزل است. یعنی 3 غزل از نسخه ی دانشگاه تهران در نسخه ی نفیس و 14 غزل در نسخه ی کتابخانه مجلس موجود نمی باشد. و در نسخه ی کتابخانه ی ملّی فقط 13 غزل می باشد. همچنین لازم به ذکر است که 16 رباعی از نسخه ی دانشگاه تهران در نسخه ی مجلس موجود نمی باشد.
کلید واژه: مجذوب تبریزی، تصحیح نسخه ی خطی، نسخه ی خطی مجلس، نسخه ی خطی دانشگاه تهران، نسخه ی خطی نفیس
مقدمه :
در قرن یازدهم ، سلاطین صفوی میراث سلطنت ایران کهن را در دست گرفتند. این اتفاق نقطه عطفی را در مناسبات اجتماعی و فرهنگی به وجود آورد. مذهب شیعه - که آیین رسمی صفویان بود- به سرعت در میان ادبا و توده مردم گسترش یافت. عصر تجدید حیات فرهنگی واجتماعی آغاز شده بود ودر این میان ، ایران به رفاه اقتصادی وعظمت باستانی خود نزدیک می شد.
هنر معماری به اوج ظرا فت خود رسید . پیشه ها وهنرهای فراموش شده چون شیشه سازی ، قالی بافی ، خوشنویسی ، تذهیب، نقاشی ، معرّق، سفال گری و....... احیا شدند . هنرمندان ، ارزشی دوباره یا فتند وبه این ترتیب روح تازه ای در بیان اندیشه های انسانی دمیده شد .
شهر اصفهان با تأسیس کارخانه ها ، پل ها ، مدارس ، راه ها ، قصرها ، باغ ها ، و......... گسترش یافت وهم زمان ، شهرهای دیگر ایران چون تبریز وکاشان نیز دستخوش تغییر وتحوّل شدند.
ادبیات وشعر - که در طول تاریخ ایران همواره نمودار وآیینه تحولات اجتماعی بوده است - نیز از ایران دگرگونی در امان نماند .
شاهان شیعی مذهب صفوی ، به شعر مدحی وچاپلوسانه توجهی نداشتند وهمین عامل باعث شد تا شعر وشاعری از دیوارهای بلند قصر پادشاهی خارج شده ودر بین اقشار مختلف مردم گسترش یابد . هم زمان ، تجارت رونق بیشتری گرفت وهمین عوامل باعث ایجاد طبقه جدیدی از فضلا وادبا گردید. بزرگانی که بر خلاف عادت ، تربیتی عامیانه داشتند و از محیط های تربیتی کلاسیک واشرافی بی بهره بودند.
طرزی نو وسبکی جدید متولّدشد که گویندگان آن همان ادبیان ، تازه پرورش یافته از اصناف مختلف بودند. از بنّا وقصّاب گرفته تا بازرگان وقهوه چی.
با کم بها شدن شعر مدحی ، کوچ شاعران پارسی به دربارهای هندوستان آغاز شد. فرهنگ هندوستان ، تحت تأثیر فرهنگ پارسی وایرانی قرار داشت و به این ترتیب شاعران پارسی گوی ایرانی که مورد توجه فضلای هندی بودند ، در دربارهای آن کشور به کسب در آمد می پرداخت واغلب پس از اندوختن ثروت وکسب شهرت ، به موطن خود باز می گشتند. این رفت وآمد بین ایران وهندوستان نیز در ایجاد سبک ادبی جدید ، تأثیر گذار بود. نمونه ای از ویژگی های سبک هندی که در دیوان مجذوب به چشم می خورد:
از دایرة عشق تو بیرون نتوان یافت کز شش جهتم شعلة جوّاله گرفته ( غزل105)
صبر کنم وفا کنم، از ته دل دعا کنم دور شود ز جان ما، دوری جان گداز تو( غزل 117)
همچنین در تصحیح حاضر، خواستن و بر خواستن، به خاستن و برخاستن اصلاح گردیده است و رسم الخط واژة نشأ به نشئه ای تغییر یافت. در غزل 117 شاعر از تخلص خود استفاده نکرده است
اما در غزل 118 تخلّص شاعر دو بار آمده است.
سبک شناسی شعر ص 284
مجذوب تبریزی :
شرح حال میرزا شرف الدین محمّد مجذوب تبریزی دراکثر تذکره های دوره صفوی(وبعدازآن)نقل شده است . با این حال شرح دقیقی ازجزییات وسوانح زندگی ونیز اسلاف واخلاف اودردست نیست.
نام دقیق اوشرف الدین میرزا محمد فرزند محمد رضا، ملقّب به مجذوب تبریزی است.زادگاه اوشهرتبریزاست.چنان که دردوغزل بامطلع:
بـــده ساقی شــراب نــاب تبــریز کـــه دارد فیض دیگـــرآب تبریز
ونیز:
خــوشاتبریــزوفیض صبح وشامش الهـــی تا ابــد باشـــد نظامــش
به توصیف موطن خودمی پردازد.
همچین به نظرمی رسدکه مجذوب به شهرنجف نیزسفرکرده باشد:
نـــه ازبی دردی ازحـــبّ وطن بــــود کــــه گشتم درنجف بی تاب تبریز
«او از نیکان و فضلا ودانشمندان و شعرای تبریز بوده است.او صوفی مشرب ودرویش مسلک بود.طلاب تبریزهم روز مرتّباً درحلقه درس اوگردآمده است وازبیانات شیرین وکمالات فضلش استفاده می کردند». مذهب اوتشیع است.
سرسختانه ازآن دفاع میکندوپروایی ازلعن ونفرین پیروان دیگر مذاهب ندارد .
آثار:
1- دیوان اشعار در حدود پنج هزار بیت است. شامل 338 غزل ، مخمس ، ترجیع ، قصیده ، ساقی نامه ، حکایت، رباعی وتواریخ. مجذوب در ضمن غزلی ، تعداد ادبیات دیوان خود را شش هزار بیت می خواند :
حیرت مکن زهمّت مجذوب وزورعشق گــر شش هزار بیت به یک ماه گفته ام
نیکو نگر که نسخه دیوان محشر است این شش هزار در که به یک ماه سفته ام
نسخ مربوط به دیوان عبارتند از: دانشگاه تهران (3919) . کتابخانه مجلس (9392) ونیز مجلس سنا (649) ، پاکستان لاهور ، پرفسور شیرانی (6295) ، بنگال آسیایی 118 دیوان (136) . کتابخانه ملی (169) . پاکستان اسلام آباد (8811)
2-مثنوی خزائن الفوائد : منظومه ای است در توحید که با این بیت شروع می شود :
بحری ست لبالب از فراید شد نام خزائن الفواید
3-شاه راه نجات:مثنوی عرفانی است درحدودسه هزار بیت . احتمالاً در استقبال حدیقه سنایی سروده شده است . با این بیت آغاز می شود :
این کتاب از توجه حضرات نشد مسمی به شاه راه نجات
4- مسلک النجات : بحنثی از دیوان او محسوب می شود. با این بیت شروع کرده است :
صاحب نشوی گر تو زمین را وزمان را شیرازه که بندد به هم اجزای جهان را
5- تأییدات : منظومه ای است عرفانی در سیصد وچهارده بند هفت مصراعی ، حاوی حقایق ومعارف که برای شاه سلیمان صفوی سروده است . با این بیت شروع می شود :
این درج پر از جواهر تحقیقات باشد نام مبارکش تأییدات
6- منهاج الحقایق: منظومه ای است عرفانی که با این بیت شروع می شود:
ای شده محبوس دام آرزو نیست چیزی جز گره در دام او
*- اثر منتسب به مجذوب :
- اتمام الحجه : در فهرست نسخ خطی (ج3 ص 1892) از آن یاد شده ولی مؤلف الذریعه (ج9 ص963) آن را مربوط به تألیف فرزند مجذوب دانسته است .
*- سبک شناسی دیوان مجذوب تبریزی :
مجذوب - همانند صائب وحکیم وحزین - جزو آن دسته از شاعران سبک اصفهانی (هندی) است که ابیات آنان قابل فهم ، معتدل ، لطیف و دارای یکپارچگی موضوعی در محور عمودی غزل است. زبان این دست از شاعران روان ودور از تعقید های لفظی ومعنایی است . اینان در واقع ادامه دهندگان سنت غزل سرایی بعد از حافظ وبا با فغانی هستند که ویژگی های سبک اصفهانی (هندی ) در آثارشان به اوج لطا فت خود می رسد .
*- تأثیر از شاعران پیشین :
مجذوب به آثار شاعران پیش از خود توجه داشته است . در این بین حافظ ، خیّام وسعدی بیشترین تأثیر را بر شعر او داشته اند . همچنین عناصری از آثار فردوسی ومولانا نیز در شعر او دیده می شود.
حافظ : تأثیر مجذوب از حافظ بسیار روشن وگهگاه شگفت آور است . می توان گفت مجذوب در لفظ ومعنی ، نزدیک ترین شاعر سبک اصفها نی (هندی) به حافظ است . او در بین ا بیات خود ، سه بار به پیروی از حافظ اشاره می کند.
*- مهم ترین ویژگی سبکی شعر مجذوب ، تأثیر از حافظ است. این تأثیر گاه تا به آن حد آشکار وتکراری است که استفاده از لفظ تقلید ، دور از انصاف نیست . برای نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد :
غزل شماره ( 7 ) تصحیح حاضر به پیروی از غزل حافظ با مطلع:
فکر بلبل همه آنست که گل شدیارش گل دراندیشه که چون عشوه کنددرکارش
(حافظ، 1369: 187)
غزل شماره (11) تصحیح حاضر:
خوشــا شیراز و وضــع بی مثالش خداوندا نگهدار از زوالش ( حافظ، 1369: 189)
غزل شماره (25) تصحیح حاضر:
در وفای عشق تو مشهور خوبانم چو شمع شب نشین کوی سربازان و رندانم چ شمع ( همان: 199)
غزل شماره ( 56) تصحیح حاضر:
عاشق و رند و نظر بازم و می گویم فاش تا بدانی که به چندین هنر آراسته ام ( همان: 212)
غزل شماره (59) تصحیح حاضر:
ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده ایم از بد حادثه اینجا به پناه آمـده ایم ( همان: 252)
*- تأثیر پذیری از سعدی:
غزل شماره (16) تصحیح حاضر به اقتفا و تتبّع از غزل سعدی با مطلع زیر سروده شده:
زینهار از دهان خندانش آتش لعل و آب دندانش ( سعدی، 1362: 532)
غزل شماره (48) تصحیح حاضر:
بر خیز تا به عهد امانت وفا کنیم تقصیر های رفته به خدمت قضا کنیم ( سعدی، 1362: 801)
غزل شماره ( 124) تصحیح حاضر:
ای از بهشت جزوی و از رحمت آیتی حق را به روزگار تو با ما عنایتی ( سعدی، 1362: 608)
غزل شماره ( 126) تصحیح حاضر:
ای حسن خط از دفتر اخلاق تو یابی شیرینی اوصاف تو حرفی ز کتابی ( سعدی، 1362: 603)
خیّام:
فهم اندیشة خیّام ، مقدمه ای برای تأثیر گرفتن از حافظ است. مفاهیمی چون غنیمت دانستن فرصت ، زودگذر بودن دنیا ونیز مضمون هایی چون خاک سبوگشتن کاسه سر ، متأثر از اندیشه های خیّام ، در شعر مجذوب دیده می شود :
جـهان دامست و غم صیّـــاد و ما صید بکــش می تا زنــی آتــش به دامش
به ســر کش جــام و از دوران مکـن یاد کزو نه جم امان یابد نه جامش ( غزل 11)
گویمـت مجــذوب تدبیرغم ایام چیست روزو شب می نوش تا هرگزنباشی بی دماغ
( غزل 29)
مـی چرا درگــرو عمر به ساغر نکـنم پیش ازآن روزکـــه پیمانه کنند از خاکم
( غزل 56)
نـدارم در جهان بـــر خسروی رشک مگــر شــــکّر لبــــی باشد به کامش
( غزل 11)
بلبلی میگفت و گل مــــی کــرد گوش فصـل گل دایـــــم نبــاشد می بنوش
(غزل 15)
شاد باش از غــم که تـا دنیا بــه جاست هســــت با غم شادی و با نیـش نوش
( غزل 15)
هم دراین دایره شدتخت سلیـــمان بر باد جام جـم خواه و نظرکن به سرکیـخسرو
( غزل115 )
دهـر هر روز تو را تازه تـرآیــــد به نظر چه بــدن ها که نپوسید در این کهنة نو
( غزل115)
می بکـش مــی که می رود بــــــر باد تخــت جـمشـیــــد وتـاج کیخسرو
( غزل 119)
به شادی بگذران با می اجل تا کی رسد از پی چنین گفتندچنگ ونی به رند دردی آشامی
(غزل 129)
ز دستت تا برآید شاد کن از خویش دل ها را مکــرّر با تو این گفتم بیا ساقی بده جامی
(غزل 129)
خرد از هر دو پا لنگ است مــی مخــــور مگـر بی خـــود کنـــی این راه را طی
(غزل 131)
فردوسی:
از اشاره های مجذوب به شخصیت ها وداستان های شاهنامه مشخص می گردد که او به اثر جاودا نة حکیم فردوسی توجه ویژه ای داشته است :
مشو فریفتة این عــــروس شوهـرکش که کـام از او نــه تهـمتن گرفت و نه کاووس
بلنـد مرتبـه هرگــز بـــــه مکـر نشد به آسمـــان نتـــوا نست رفــــت کیکاووس
اندیــشه نیست بیـژن دل را زچاه تن پـروردة تهمتن عشــــــق اســـت بیـــژنم
می بکـــش می که می رود بـر بـــاد تخت جمشـــــــــید وتــــاج کیخســــرو
نظر بــــر جـــــام جـم کن تا بـدانی چـــــه شــد تخـــت قبـــاد و افســـر کی
هفت خان چرخ را افتادگی طی می کند این هنر بی رخش رستم می توا نی کرد هی
الف) ویژگی های زبانی :
زبان شعر مجذوب ساده وروان وبرگرفته از زبان رایج ومرسوم عصر خویش است . درصد کمی از لغات بیگانه در آن به کار رفته و از لغات کهن ومهجور فارسی نیز خبری نیست . بنا به ضرورت محتوایی شعر ، از لغات تخصصی به ویژه در زمینه های مذهبی استفاده شده ودر غیر این صورت همان زبان رایج وعمومی بکار رفته است . در این بین به ویژگی های زیر می توان اشاره کرد:
1- بکار گیری ادبیات عامیانه در سطح لغت ، ترکیب ودستور زبان :
همان گونه که در مقدمه ذکر شده ،در قرن یازدهم ، شعر وشاعری از دربار پادشاهی به میان اقشار مختلف مردم ا نتقال یا فت و شاعرا نی از اصناف گوناگون ، بدون تربیت لازم ، آثار خود را خلق می کردند . همین امر سبب ساز ورود ادبیات عامیا نه به شعر سنّتی فارسی شد. نمونه ایی از شعر مجذوب تبریزی :
ساقی بیار جـامی زان کیمیــای اقبال یا رب همیشه باشی مسکین نواز وخوشحال (غزل38)
*- کاربرد « اسم» به جای «قید»
یقین به جای یقیناً:
مغرور خود پرست یقین رستگار نیست منصور از آن نگشت ز دار فنا خلاص ( غزل 17)
مستان به جای مستانه:
بر درمیخانه و صومعه، مستـان بگـذر تا بــدانی که چرا از همه باز آمده ام ( غزل 59)
تراب به جای تراب وار:
تاهوای سلطنت، مجذوب را برسر فتاد خویش را بر آستان تو تراب انداختیم(غزل 76)
*- حذف مصوّت:
راه ظلمات و لب چشمة حیوان دور است التماسی ز لــب لعل نگاری بکنیم ( غزل 85)
ظُلُمات ظُلمات
*- تکرار واژه:
دولت بیدار عاشق جز دل بیدار نیست چشم خود را پاسبان دولت بیدار کن (غزل 101)
دشمن مشو به دشمن دشمن که دوست است می دشمن ریاست مکن اجتناب ازو ( غزل 113)
راست گوی و راست باش و راست رو از دو عالم یک سر ســوزن مترس ( غزل3 )
...و کلّ غزل ( 102)
