لینک پرداخت و دانلود در "پایین مطلب"
فرمت فایل: word (قابل ویرایش و آماده پرینت)
تعداد صفحات:47
معماری اسلامی در ایران
در تواریخ آمده است که نخستین مسجد ایرانی مسجدالثّور نام داشت که به سال 81/700 در قزوین ساخته شد. اما قدیمی‌ترین بنای اسلامی که تاکنون در ایران کشف گردیده، مسجدی به نام تاری خانه در دامغان است، در نیمه راه مشهد به تهران. این مسجد در فاصله‌ی سالهای 133/750 و 170/786 ساخته شده است. به نوشته‌ی گدار Goddard ، «این مسجد به سبب هماهنگی تناسبات و جزرهایش هنوز یکی از باشکوه‌ترین ابنیه‌ی اسلامی است». این مسجد با طاق پوشیده شده است.
در طول دوره‌ی اسلامی، ساختمانهای ایرانی به داشتن گنبدهای زیبا معروف بوده‌اند. این گنبدها به خلاف آنچه در شیوه‌ی بیزانسی معمول بود هرگز روی لچکیهای از نوع رومی بنا نمی‌شد، بلکه بر سکنجهای ساده‌ای استوار بود که بر گوشه‌های سقف سوار می‌شد و شکل مربّع سقف را مبدّل به هشت ضلعی می‌کرد. نخستین گنبد متعلّق به دوره‌ی اسلامی در ایران از آن مسجد جامع قم است. این گنبد در سال 256/878 به دست ابوسعدبن حسین ساخته شده و هشتاد پا ارتفاع دارد.
از آن زمان تا به حال، سه نوع متفاوت از گنبد در ایران ساخته شده است: (1) گنبدهای یک جداره، (2) گنبدهای دو پوسته و (3) گنبدی که با گنبد خیمه‌ای چندوجهی یا سقف مخروطی شکل ] رک (رخ) - م. [ پوشانده شده است. گنبد یک جداره محصول تداوم شکل گنبدهای دوره‌ی ساسانی است و در دوره‌ی سلجوقی متداول بود. برجسته‌ترین و بارزترین گنبدهای نوع دوم را در مقبره‌ی سلطان سنجر در مرو (552/1157) می‌توان دید و معروف‌ترین نمونه‌ی اوّلیّه از نوع سوم، گنبد قابوس (398/1007) است.
گنبد قابوس در سال 397/1006 به دست شمس‌المعالی‌عبدالحسن قابوس حکمران گرگان و طبرستان ساخته شد. این مقبره در اصل برجی استوانه‌ای شکل است که قسمت بالای آن مخروطی است. درون آن خالی است و این فضای از کف تا سقف تهی را در بالا مخروط خیمه‌ای شکلی می‌پوشاند. ارتفاع کلی برج اندکی بیش از 167 پاست. این بنا با آجر ساخته شده است. ساختمان مذکور دارای دو کتیبه به خط کوفی است که یکی در ارتفاع 26 پا و 3 اینچ از سطح زمین و دیگری درست زیر حاشیه‌ی مقرنس کاری قرار دارد.
مقابر برجی در معماری دوره‌ی سلجوقی از اهمیت خاصّی برخوردار است. این نوع مقبره‌ها بیشتر در آذربایجان و سرحدهای قونیّه یافت می‌شود. از جمله نمونه‌های برجسته‌ی این نوع ابنیه، خلیفه غازی در آماسیه و مقبره‌ی برجی درون مسجد سلطان علاءالدّین در قونیّه و مقابر برجی واقع در اخلاط و قیصریه را می‌توان نام برد.
پوشش این مقبره‌ها از سنگ است. نقشه‌ی آنها معمولاً به صورت هشت ضلعی است و سقفهای مخروطی شکل دارند. نمای خارجی با طاقنماهایی که به صورت برجسته بر بدنه‌ی سنگی بنا حک شده، تزیین گردیده است. بیشتر مقبره‌ها چهار پنجره یا سردر دارند. درون مقبره معمولاً ساده است و همیشه با یک گنبد داخلی که از سنگ تراشیده ساخته شده، پوشانده می‌شود. این بناها به ندرت دارای پله است و برای ورود به آنها احتمالاً از نردبان استفاده می‌شده است.
کار معماری دوره‌ی سلاجقه عمدتاً معطوف به ساختن مساجد بود و در این دوره بود که اصول معماری مساجد رسمی ایران شکل قطعی به خود گرفت. خصایص این نوع مسجد بدین شرح است: در ابتدای محور طولی مسجد، ایوان و سردر ورودی قرار دارد که به یک حیاط روباز منتهی می‌شود. رشته طاقهای گرداگرد حیاط را چهار ایوان قطع می‌کند که دوتای آنها بر محور طولی و دوتای دیگر بر محور عرضی قرار گرفته‌اند و در پشت رشته طاقها، نمازخانه‌ها جای دارد. ایوان اصلی به شبستان مربع شکلی راه دارد که گنبدی در بالا و محرابی چسبیده به دیوار عقب دارد.
قدیمی‌ترین مسجد دوره‌ی سلجوقی که تمام این عناصر را دارد مسجد جامع کوچک زواره در شمال‌شرقی اصفهان است که در سال 530/1135 ساخته شده است.
در دوره‌ی سلجوقی، سقف نمازخانه‌های مربع یا مستطیل شکل با انواع مختلف از طاق پوشانده می‌شد. در قدیمی‌ترین مساجد موجود ایرانی، دهانه‌ها با طاق نیم استوانه‌ای پوشانده شده است. پوشاندن زوایا در این شیوه مشکل بود و مهارتهای فنّی معمار نیز محل بروز نداشت. معماران سلجوقی طاق چهارسو را جایگزین طاق نیم استوانه‌ای کردند. طاقهای متقاطع، طاقهای چهارسو، طاق و تویزه، طاق با لچکی کاذب، طاقهای چهاربخش فانوسی، گنبدهای کم‌خیز و طاقهای تاوه‌ای که توسّط معماران این دوره ساخته می‌شد بیشتر جنبه‌ی تزیینی داشت. نمونه‌ی این پوششها را در قسمتهایی از بنای مسجد جامع اصفهان که منسوب به دوره‌ی سلجوقی است می‌توان دید.
تزیینات سطوح در معماری اسلامی ایران بر سه نوع است: نماسازی با آجر، گچبری و کاشیکاری. آجر چینی تزیینی قبل از دوره‌ی سلجوقی آغاز گردید، در دوره‌ی مذکور به اوج خود رسید و در قرن هشتم / چهاردهم رفته‌رفته منسوخ شد. گچبری حتی در نخستین ابنیه‌ی اسلامی از شیوه‌های مهمّ تزیین و پیوسته مورد توجه بود. کاشی لعابی را اوّل بار سلاجقه در مقیاس وسیع به کار بردند و فنّ کاشیکاری در عهد ایلخانیان پیشرفت قابل ملاحظه‌ای کرد و در دوره‌ی تیموری و صفوی به اوج اعتلای خود رسید.
بعضی از مساجد دوره‌ی سلجوقی محرابهایی دارند که با آجرهای کوچک تراش خورده ساخته شده است. آجرهای دُمبی منقّش نیز به عنوان تزیین به کار می‌رفت ولی گچبری و تا حدّی حجّاری است که بیشترین نقش را در تزیینات خارجی و داخلی ابنیه‌ی دوره‌ی سلجوقی دارد. نقش اسلیمی و کتیبه‌نویسی با خطوط تزیینی کوفی و نستعلیق در این دوره به عنوان عناصر مهم تزیینی به کار گرفته شد. برای مثال در مرو، از مقبره‌ی سلطان سنجر (511-552/1117-1157)، آخرین پادشاه بزرگ سلجوقی، هنوز ویرانه‌هایی برجاست که نمای داخلی آن با لوحه‌های زیبایی از خط و طرح اسلیمی تزیین شده است. کتیبه‌های کوفی و نسخ هر دو از سفال پیش بُر ساخته شده است. یکی از زیباترین نمونه‌های کتبیه‌نویسی در این دوره را در مدرسه‌ی مخروبه‌ی خرگرد در خراسان می‌توان دید. در این کتیبه‌ها نام نظام‌الملک وزیر اعظم سلطان آلپ‌ارسلان (455-485/1063-1092) ذکر شده است. مسجد جامع قزوین که در سال 509/1116 ساخته شده و محراب امامزاده کرّار در بزون (528/1134) نشان دهنده‌ی تکامل هنر حجّاری و گچبری در شیوه‌ی سلجوقی است. مسجد جامع اردستان (555/1160) دارای سه محراب است که با گچبریهای عمیق و پرکار تزیین شده
مقاله درباره آشنایی با معماران جهان و آثار آنان
