دیالکتیک انضمامی بودن
کتاب تجربة الاحرار و تسلیة الابرار اثر عبدالرزاق بیگ دُنبُلی از جمله کتابهایی است که در زمینه تذکره نوشته شده است. این کتاب از مجموعه های نفیس و از مهمترین کتب ادبی و تاریخی است که در نیمه ی اول قرن سیزدهم هجری قمری تألیف گردیده است. این کتاب تذکره گونهای است در احوال عالمان و شاعران زمان به نثری شبیه به نثر دره نادره. ابتدای آن پس از خطبه شمهای از حال نویسنده کتاب است و بعهد در این قسمت این شاعران ذکر میشوند: اسماعیلخان قشقائی؛ میرزا محمدصدق منشی موسوی اصفهانی؛ میرزا عنایتاله اصفهانی؛ مولانا محمدباقر بهبهانی؛ شیخ مهدی؛ ضیاآ الدین یوسف بحرانی؛ سیدمهدی بروجردی؛ میرزا محمدمهدی شهرستانی؛ اسماعیل خواجوئی، محمدبن مولانا محمدرفیع اصفهانی، میرزا محمدعلیبن میرزا مظفر اصفهانی؛ میرزا محمدنصیر طبیب اصفهانی؛ میرزا ابوالقاسم مدرس؛ شیخ محمد بحرانی؛ میرزا محمدمهدی مشهدی؛ میرزا محمدجعفر یزدی متخلص باسیر؛ مولانا سیدحسین؛ مولانا مهدی هرندی؛ مولانا مهدی نراقی؛ میرزا محمدتقی تبریزی عبدالواهابی؛ آخوند ملارضا تبریزی؛ میرزا رفیعبن میرزا محمدشفیع تبریزی، مشتاق اصفهانی؛ آذر بیگدلی شاملو؛ سید احمد هاتف اصفهانی؛ عذری بیگدلی شاملو؛ صباحی؛ اسیری؛ حاجت؛ راهی؛ رفیق، صافی، طوفان، غالب، درویش عبدالمجید، نشاط، نصیب، نیازی، هجری، حاج مهدیخان سمنانی. از اواسط کتاب تاریخ اواخر دوره نادری و کشمکشهای دوران اول قاجار و سلطنت فتحلی شاه میآید و سپس از صنایع شعری و آداب دبیری مطالبی ذکر می شود و بعد مصنف پارهای از داستاهایی زمان خود را میآورد که بسیار دلکش و جالب توجه است.
فلسفه از جمله علوم اصیل ایران است و طبق احتمالاتی که به نظر بعضی رسیده فلسفه یونان از ایران سرچشمه گرفته است. بنابراین مبدأ و منشأ فلسفه شرق و غرب خواهد بود. از بزرگترین فیلسوفان ایرانی بیشک ملا صدرا است. او تنها نابغه ایرانی نیست بلکه نابغه بشریت است و تاکنون هیچ فکری به جامعیت فکر او به وجود نیامده و اگر هم وجود داشته اثر جامعی از آنان در دست نیست. روش تحقیق او نقادی است. صدرالدین نقاد آراء و عقاید است و پیرو و مقلد هیچ دسته و شخصی نیست و با آنکه قلم بطلان روی هیچ فکری نکشیده و نام همه کسی را با تجلیل و عظمت یاد کرده و در برابر هر یک از دانشمندان کمال خضوع و فروتنی را داشته است، با این حال با محدودیتهای فکری در هر موردی مبارزه مینموده است. در این کتاب مبحث زمان، مکان، جسم و مذهب تحقق واقعی، ذهنی، شعوری و حسی و وحدت وجود از دیدگاه ملاصدرا تبیین شده است.